«Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» айдары: Абылдың күйі «Абыл»

Абылдың күйі «Абыл»

«Абыл» күйі жайлы ел аузындағы аңыз былайша айтылады. Бірде Абыл, «Қарабұғаз» деген жердегі туыстарына қыдырып бара жатады. Жолда қазақтармен көршілес отырған түрікмен ауылының жігіттері кезігеді. Олар, Абылды бас салып, ай-шай жоқ қолын байлап ауылдарына алып кетеді. Мен жай жүрген адаммын десе де тыңдамайды. Қол-аяғы байлаулы Абылды күйіз үйдің босағасына тастайды да, онымен істері болмай өздерімен өздері болады.

Бір кезде манағы түрікмендердің ішінде болған жас жігіт қолына дутар алып, түрікмен күйлерін, содан кейін қазақ күйлерін тартады. Айналасындағылар оны қошеметтеп, өнерін мақтан етеді. Сонда жас түрікмен жаңағы тартқан күйі қазақ түрікмен ауылына атағы жайылған Абыл дегеннің күйі екенін, оны өзіне ұстаз санайтынын, көрсе, күй үйренгісі келетінін айтады.

Сол жерде Абыл отырғандарға қарап қолын босатса, бұл күйді анау түрікмен жігітінен де жақсы тартатынын білдіреді. Түрікмендер Абылды босатып, қолына дутарды ұстатады. Сондағы Абылдың күй тарту шеберлігін А.Жұбанов былайша жазады: «Қазақ күйді жайлап бастады. Күйдің негізі ойын (бірінші тақырып) екінші шекте жүргізіп, үлкен бір оқиға жайын әңгіме ететіндігін баян етті. Бұл ойды көп созбай тұтқын күй аяғын жалғастыра берді. Енді күй адам ойына, естен кетпес із тастаған, жағдайларды тізбек-тізбегімен жүргізіп есім бергендей болды. Шығармадағы қосалқы әуен (екінші тақырып) алғашқы ойды мақұлдап, қостап әрі өрістетті.

Күйші айтатын ойын қарамақ-қарсы қойылған күштердің шиеленісуі арқылы өрбітті. Күйдің шарықтау шыңында орындаушы дутарды кеудесіне тақап әнін безілдете шығарды. Мұнда домбыра үні шым-шытырық шиеленіс-арпалыс арқылы өмір мен өлім күресін суреттеді. Алғашқыда баяу басталған күй сағаға жеткенде, қолдың қағысы мүлдем өзгеріп, түйдектеліп кетті.

Аспап тыңдаушысына белгісіз бір құпиясын ашқандай үрлеп ойнайтын мыс аспаптар үніне ұқсас дыбыс берді. Сол мезетте төменгі шекте ырғағына сызылған қыз әні пайда болды. Ол бұлбұл құстың сайрауындай болып шалқыды. Сонан соң екі дауыс, әрқайсысы өз сипатын жоғалтпай дараланып, екі шекте қосарлана жүріп жатты. Ақыры қыз әні тыныс алды. Дутардың бар пернесіне әрең сиып, толқыған күрес шиеленіс әуені де толастады. Енді күйші жоғарыдан еппен төмен түскендей жайлап бірінші әуенге ауысты.

Көп азап көріп шаршап-шалдыққан адамдай күй баяу үн, жай жүріспен барып аяқталды. Үйдегілер тым-тырыс қатып қалғандай. Жас түрікмен қаншама салқын қалып сақтамақ болғанмен, тұтқұн күйдің әр бөлігіне ауысқан жақтарында, ол тіпті дегбірсізденіп кетті. Ал шал екі күйшіге кезек қарап бір сөз айқысы келгендей оқталып отырды. Бір кезде жас дутаршы «Сіз Абылдың өзі емессіз бе?» деді. Тұтқын саспай маңдайынан терін сүртіп: жас жігітке жымиа қарап: «Болсақ болармыз» , - дейді.